SPORTIF YARALANMA

Sportif Yaralanma Nedir?

Spor yaralanmaları genel olarak sportif aktiviteler sırasında meydana gelen her türlü hasarın ortak adıdır. Her türlü spor aktivitesi sırasında oluşan, vücudun tamamının veya bir bölgesinin normalden fazla bir kuvvetle (başa çıkamayacağı kuvvet ) karşılaşması sonucunda dokuların dayanıklılık sınırını aşmasıyla meydana gelen yaralanmalarla oluşan doku /kas hasarına genel anlamda spor yaralanmaları denir. Diğer yandan kas yaralanması deyimi kasın kısmen ya da tamamen yırtılmasını ifade eder.

Kişisel nedenler; zayıf kas ve kemik yapısı, anatomik bozukluk, kronik hastalık ve enfeksiyonlar, eklem kısıtlılığı, yetersiz esneklik, yorgunluk, aşırı yüklenme, psikolojik faktörler (riski kabullenme, aşırı istek ), yaralanma sonrası tedavi edilmemiş veya tamamlanmamış tedaviler, kas sertlikleri ( aşırı egzersiz veya enfeksiyona bağlı ) , yaş ve cinsiyet, spor kurallarına uymamak, yüksek stres, kaygı durumu, vücudun fazladan uyarılması, kas yaralanmalarının daha yüksek seviyede oluşmasına sebep olur.

Ayrıca antrenman veya müsabakaya uygun olmayan zemin, aktiviteye uygun ayakkabı, giysi, donanımın giyilmemesi, spor kurallarına uyulmaması, hava koşulları, uzun seyahatler gibi dış etkenlerde spor yaralanmalarının oluşumunda önemlidir.

Antrenmana başlarken ısınma, esneklik, zemin ve hava şartlarına uygun giysi gibi faktörler yaralanma oluşumunda etkilidir. Antrenman içinde yapılacak yüklenmelere, sporcunun bireysel özelliğine ( yüksek patlayıcı kuvvete sahip, kısa sürede yüksek hıza çıkabilen, hızlı kas lifi baskın olan oyuncular ) uygun ısınma yapılmaması, bireye ve antrenman dönemine uygun planlanmamış yüklenmeler, antrenmanda yüklenme –dinlenme uyumunun olmaması, gün ve hafta içinde yapılan yüklenmelerin birbirine uyumlu olmaması (dayanıklılık – çabukluk, kuvvet –sürat gibi ) uyum gerçekleşmeden şiddettin veya toplam yükün ayrı ayrı veya birlikte artırılması sakatlık görülme riskini arttıracaktır.

Müsabakada rakibin kuvveti, hızı, tekniği karşısında yetersiz kalmak, yapılan harekete uygun hareket açıklığının ( esnekliğin ) olmaması, yorgun vücut ile antrenmana devam etmek, müsabaka dayanıklılığı kazanmadan müsabakaya / yarışa girmek, iki müsabaka arası yapılan çalışmaların yüksek tutulması, bunun haftalarca sürdürülmesi, bu ve buna benzer sebepler ortadan kaldırılmadan antrenman veya yarışmaya devam etmek düşük performans ve yaralanma riskinin artması anlamını taşır. Yorgun vücut, gerekli olan kuvvet, dayanıklılık, teknik, taktik yönden rakibin veya yarışmasının baskısına, zorlanmasına cevap veremeyecektir.

SPOR YARALANMALARINDA ROL OYNAYAN FAKTÖRLER

Spor yaralanmalarında rol oynayan faktörleri iki ana başlık altında inceleyebiliriz;

1.İntrinsik (bireysel – kişisel ) Faktörler

2.Ekstrinsik (çevresel ) Faktörler

1.KİŞİSEL (İNTRİNSİK FAKTÖRLER)

-Fiziksel özellikler ( yaş, boy, kilo, vücut, yağ yüzdesi )

-Cinsiyet

-Anatomik Faktörler

-Fiziksel eksiklikler ( kaslarda dengesizlik, kaslarda esneklik yetersizliği )

-Sakatlık sonrası erken antrenmana başlama, geçirilmiş hastalıklardan kalan sekeller

-Uykusuzluk, yetersiz ve dengesiz beslenme, infeksiyon hastalıkları

-Yetersiz fiziksel uygunluk (kuvvet, sürat, dayanıklılık, çeviklik)

-Sportif beceriler (koordinasyon )

-Psikolojik faktörler ( konsantrasyon, riski kabullenme )

2. EKSTRİNSİK FAKTÖRLER

-Antrenman hataları;

(az ısınma, yetersiz esneme, uzun süren antrenman , antrenman sıklığı , antrenman şiddeti , yorgunluk )

-Kötü antrenman tekniği

-Spora ilişkin faktörler ( sporun tipi kontakt /nonkontakt) sportif aktivitenin süresi, rakibin ve takım arkadaşının rolü )

-Kullanılan malzemeler (ayakkabı, tekmelik, raket , başlık , spora özgü giysi , eldiven vs. )

-İklim koşulları (ısı, nem, rüzgar )

-Antrenör – teknik direktör

-Maç yönetimi ( maç kuralları, hakemler )

Eğer spor yaralanmalarının nasıl oluştuğunu bilmek istiyorsak nedensel faktörleri gözden geçirmemiz gerekir. Spor yaralanmaları genellikle bu iki faktörün bileşkesinden oluşmaktadır ve bu iki faktör her zaman birbirlerini etkileyebilir. Hatta spor yaralanmalarının nedenlerini intrinsik ve ekstrensek faktörler şeklinde ortaya koymak bile yeterli değildir. Oluşum mekanizmaları tanımlanmalıdır. Spor yaralanmalarının oluş mekanizmasını, stres/kapasite modeli ile ortaya koymak mümkündür. Stres çevre tarafından oluşturulan eksternal faktörleri oluştururken, kapasite kişinin bireysel özelliklerini, yapabilirliklerini ortaya koyan intrinsik faktörler tarafından oluşturulmaktadır. Stres ve kapasite denge içinde olmalıdır. Koruyucu önlemler alınırken bu denge göz önünde tutulmalıdır. Ya stres azaltılmalı ya da kapasite arttırılmalıdır. Sporcunun stresi azaltılıp kapasite arttırıldığında, yaralanma riski de azalacaktır. Bu fiziksel uygunluğu arttırmakla mümkündür. Yorgunluğun hareketlerdeki koordinasyonu bozduğu ve yaralanmalara, sakatlıklara ortam hazırladığı bilinmektedir. Erken gelişen yorgunluk yetersiz aerobik dayanıklılıktan oluşmaktadır. Böylece sporcunun aerobik dayanıklılığını arttırarak hem yorgunluğu geciktirebilir hem de hareketlerdeki koordinasyon arttırıldığı için yaralanma riski azaltılabilir.

SPOR YARALANMALARININ ÖNLENMESİNDE GENEL TEDBİRLER

-Isınma ve Soğuma

-Germe Egzersizleri

-Antrenman Dinamikleri

-Rehabilitasyon

-Bandaj, taping

-Oyun kuralları

-Antrenman ve müsabaka alanları

-Kullanılan sportif malzemeler

-Sporcu beslenmesi ve sıvı alımı

-Sporcu psikolojisi

-Sporcu eğitimi

ISINMA VE SOĞUMA EGZERSİZLERİ

Isınma egzersizlerinin yapılmasının amacı aktiviteye katılacak organları hazır hale getirmektir. Bunun için vücut kas ısısının ve kan akımındaki artışın sağlanması gerekir. Antrenman ve yarışmadan önce ısınma egzersizlerinin yapılması atletlerin performanslarına katkıları olduğu gibi yaralanma riskini azaltmakta, kas yırtılmalarından sporcuları korumaktadır. Ayrıca antrenman veya müsabaka sonrası yapılacak olan soğuma egzersizleri, aktivite esnasında kaslarda birikmiş olan laktik asitin ortamdan uzaklaştırılması açısından önemlidir. Sporcuların aktivite sonrası toparlanmalarını hızlandırır.

ISINMA EGZERSİZLERİ ( WARM-UP )

Isınma egzersizleri iler kas ve vücut ısısında yükselme olur, enerji sistemleri ile ilişkili metabolik reaksiyonlar ve enzim aktivitelerinde artış görülür. Kalp frekansı ve kalp atım volümü artar, kardiyak verimlilikte artış olur.Kan akımında ve oksijen kullanımında artış olur. Kaslara daha fazla oksijen taşınarak, oksijenli ortamda enerji oluşumu arttırılır. Kan laktik asit oluşumu azalır, yorgunluk gecikir ve egzersizde verimlilik. Kas kasılma süresi ve refleks zamanı kısalır.

Isınma egzersizlerinde vücudu ısıtmak için önce hafif tempoda yürüyüş ve jog tarzında 5-10 dakika süreli egzersizler yapılmalıdır. Isınma için bisiklet ve yürüme bantları kullanılabilir. Hareketlerin şiddeti az ve yavaş olmalıdır ve 5-10 dakikayı aşmamalıdır. Vücut ısısında ve kan akışında artma, kas kasılmasında verimliliği arttıracak ve kas yaralanmalarını önleyecektir. Ayrıca ısınmayı takiben yapılacak germe egzersizleri kaslar üzerinde yaralanmayı önleyici yönde ilave etkiler yapacaktır. Büyük kas gruplarını içine alan statik germe hareketleri spora özgü kullanılacak kas gruplarını içermeleri ve eklemlerin hareket açıklıklarını arttıracak şekilde yapılmalıdır. Bu şekilde gerilme kasların sarkomer boylarını optimum düzeye getirerek kas verimini arttırır. Isınma hareketlerinin son safhası spora özgü beceriye yönelik olmalıdır. Isınma hareketlerinin sonucunda kasların viskozitelerinin azalması, verimin artması, hareketin eklem hareket açıklığının artması ve koordinasyon ve becerinin gelişmesi ile spor yaralanmaları riski en düşük düzeye indirilecektir.

SOĞUMA EGZERSİLERİ (COOL-DOWN )

Profesyonel sporcular ve sağlıklı yaşam için spor yapanlarda, egzersiz programları veya yarışmalar sona erince pasif dinlenme yerine hafif ve ortaya düzeyde egzersizlerle toparlanmayı sağlama aktivitelerine soğuma egzersizleri denir. Egzersiz veya yarışmalar sonunda kan ve kaslardaki laktik asit düzeyi soğuma egzersizleri ile hareketsiz dinlenmeye göre çok daha hızlı bir şekilde düşme göstermektedir. Bunun sonucunda yorgunluktan kurtulma daha çabuk olmaktadır. Soğuma egzersizleri ısınma egzersizleri gibi spora özgü kas gruplarını içine alıp, yavaş, hafif egzersizleri içermeli ve 5-10 dakika sürmelidir. Bu soğuma egzersizlerine ilave olarak eklem hareket açıklığını arttırmaya yönelik germe egzersizleri yapılmalıdır. Fiziksel aktiviteler sonrasında yapılmış olan soğuma egzersizleri kas yaralanmalarından koruyucu yönde etki gösterir.

SPOR YARALANMALARI VE REHABİLİTASYON

Sakatlanmış ve tam iyileşmemiş bir sporcunun kısa sürede tam iyileşmiş olarak sportif aktivitelere yeniden başlayabilmesinde rehabilitasyonun çok önemli bir yeri vardır. Sporcular ya da sağlıklı yaşam için spor yapanlar, uzun süren bir yaralanmanın ardından tekrar antrenmanlara başlamadan önce mutlaka iyi bir iyileştirme süreci geçirmelidir. Yaralanmış bölgenin rehabilitasyonunun yanı sıra genel kardiyovasküler ve pulmoner kondisyon parametreleri de beklenilen düzeylere yükseltilir. Sakatlık tedavi edilirken sakatlanmış bölgenin dışındaki ekstremiteler kullanılarak kardiyovasküler sistemin kapasitelerindeki olası kayıplar azaltılır, mümkünse engellenir.

Sporcuya yarışmalara katılmadan önce kondisyon testleri yapılarak noksanlar belirlenir ve bunlar uygun egzersiz programları ile düzeltilerek en üst düzeye çıkarılır.

Sporcunun tekrar aktivitelerine dönebilmesi için ağrı sonlanmış, eklem hareket açıklığı normal sınırlara gelmiş, kas kuvvet ve dayanıklılığının kazanılmış olması gerekmektedir.

Her iki eksteremitedeki ve aynı ekstremitedeki agonist / antagonist oranları beklenilen düzeylerde olmalıdır.

Yaralanma sonrası cerrahi bir girişim gerekiyorsa, preop. Rehabilitasyona başlanır, kaslar güçlendirilerek ameliyat sonrası geri dönüş hızlandırılmış olur. Cerrahi sonrası kas kuvveti, dayanıklılığı, propsiosepsiyon kazanılır. Yalnız kasların güçlendirilmesi sakatlanmayı önlemeye yeterli değildir. Becerilerin ve dengenin kazanılması için de propriyoseptif duyuların tekrar kazanılması ve güçlendirilmesi gerekir. Yaralanmadan sonra tekrar aktivitelere katılmadan önce sporcunun aerobik ve anaerobik kapasitelerinin de yeterli düzeyde olması gerekmektedir. Yaralanmış bölge tedavi edilirken yaralanmış ekstremitenin dışındaki ekstremiteler kullanılarak kardiyovasküler sistemdeki kayıplar azaltılır. Bütün bunlar göz önünde bulundurulduğunda sakatlık döneminde sporcuyla kaliteli bir rehabilitasyon dönemi geçirilir ve sahaya sorunsuz dönmesi sağlanır.

Kaynak Egz.Uzm. Cevat Güler , Prof.Dr. Mehmet Ünal 
Spor Yaralanmalari ve Rehabilitasyonu

Hazırlayan Buse İstanbulluoğlu